De la predicción climatológica yo no sé, los abuelos sabían bien, miraban al cielo, este año va estar bien decían, va llover, no va a llover decían; sabían pues. Yo viendo a mis compañeros no más siembro”.
“Papa waliq kasarqa parañataq t´ikasaptin chinkarparin”
Pascual Gallego, comunidad Pupusiri Uno, Ayllu Aymaya (Uncía): “Kunan wata tumpita kusalla cosechaqa, qayna wata mana parapunchu, ancha pisi karqa, kunan watapis waliq kasarqa parañataq t´ikasaptin chinkarparin, niraq papa yaykusaptin ch´akirpapun, chanta watiq yaykullantaq niña recuperay atinichu. Kaypi puqun papa, lisas, habas, arvejas, granos, avena tukuynin fracasarparin para chinkaptin, papa t´ika kasaptin paraqa chinkarpapun, chaymanta granizo t’akarparichillantaq, q’ala pampalla karqa, yurasqa libre waqanapaqpuni, chaymanta watiqmanta paraykurin, chay kutirichillantaq, muju manapuni kanchu, watiqmanta rantillasaykutaqcha”.
“Phuyu nirqapuni qhipata para jamunanta”
“Ñuqa qhawarini 1, 2 y 3 agostopi, chaypi yachakun, phuyu lluqsimun kimsantin p’unchayta (navidadpaq, carnavalpaq, tata cuaresmapaq) Qayna wata mana phuyu karqachu, mana paranqachu ninapacha, nuqa purichirqani phuyuta, ch´akipuni karqa, último 4 de agosto p’unchayllaña phuyu lluqsimun, chaycha qhipata para karqa, chinkarqa mana tiemponpi pararqachu”. Tukun parlayninta tata Pascual Gallego.
“Kunanqa tiempo q’ala sayk’usqa”
Francisco Poma Canaviri, Comunidad Maraca (Uncía), Corregidor Titular de Ayllu Qharacha, Provincia Bustillos: “Ayllu Qharachaqa iskay parte, pata sector, ura sector. Cosechaqa mana igualchu, tarpunamanta dependen, tarpuyta aciertayku chayqa kusata puqun, tarpuyta adivinallanchik chayqa mana waliqchu. Unayqa kusa karqa, ñawpaq tarpuy, chawpi tarpuy, qhipa tarpuy apaykacharqayku, agosto killapi phuyuta qhawariytawan . Kunan phuyupis manaña yachanchu, tiempo q’ala sayk’usqa. Kunan wata (ciclo agrícola 2016-2017) pata sectorpi puquykuna kusalla qayna watamanta nisqaqa, qayna wata mana karqachu, astawan kusa kanman karqa, qhasa qhasaykapun chayrayku pisiyarin, uk 90% uqhariyku.
“Ura sectorpi pisita uqharikunku”
“Ura sectorpitaqri ancha llakiy cosechaqa, t’ikasaptinpuni granizada chayarpamun, chay jawa un 20%llata uqharinku, avenata, habasta, cebada, grano, trigo ñak’arirpachin, sunqu nanay karqa. Autoridadespaq astawan llakiy, nuqayku mask’anayku gobernadormanta yanapasta, fotosta urqhuspa apachiyku, yanapa ancha pisi, wakin achkha wawasniyuq kanku chaykunapaq astawan llakiy”.