T E S T I M O N I O S - Z O N A C O N O S U R
“Rumipi chhullita karqa, chayqa waliqlla paras kananpaq”
Eustaquio Montaño, 54 años (Coluyo Grande-Carrasco): “Kay wata qhawachkani Epizana lomata, junio, julio killapi rit’imurqa, chaytaq waliq wata kananpaq, mana rit’in chayri mana waliq watapaq, chiripis kay wata achka kan, qhipakama chanta chiri kan, para normal kananpaq.
Phuyus varian, qhipitata rikhurimun, paras mana ñawpamunchu, phuyu ñawpa diasmanta chayri, paras ñawpamun, kunanri qhipitata paras qallarin. Rumipi chhullita karqa, atuq señapuni, 8 de septiembreta completota waqan, pisillata waqan chaypis, tiempo acompañakullanqa, puquysituspis karillanqa. Chhillchipis kaypi karichkallan, wakin lugaresman mana chayanchu nin. Kay wata achkata rupharachinku, chay atin ch’aki watasta apachikuyta. Tarpuniña waych’ita, quyllu papita, sani; puru wanituwan tarpukuni”.
“Thaqupis q’arallapi t’ikaykun, tiempo manaña ñawpaqta jinachu”
Segundino Silva, (Marquilla-Campero): “kay wata llakiylla kawsay kanqa, qayna wata jina pisilla para kanqa. Agosto 2 lluqsimun phuyitus, 1 día mana phuyumunchu, iphunanpaqchá ajinata ruwamun. Sach’akunamanta qhipata kutiriykun, thaqituspis qhipata q’arallapi t’ikaykun, chayqa sara puqunanpaq, manaña atuq waqanqañachu, manaña uyariykuñachu, watamanta wata chinkapuchkan. Thaqu tiemponpi t’ikan, pero mana paramunchu, manataq paranchu, falseakun, qhawani manataq kikinchu resultan.
Ñawpaqta aciertasallarqani. Clima cambiakapun. Primera siembra mana waliqchu kanqa, segundo y tercero tarpusqayku waliq kanqa. Para manaraq kanchu, primera siembra ch’akikapunqa. Papa phina mana kanchu, sara phina juch’uylla kachkan. Sarata codeco, ch’uspillo, q’illu sara, waqay ch’uritu tarpukuni”.
“Cabrilla qhawani, opapacha mana allinchu lluqsimun”
Lorenzo Salazar, 90 años (Villa Moderna-Mizque): “Agostopi qhawarirqani wayraqa sumaqlla kasan, para qhipakama kanqa, tiempo bambalean, 20 de eneromanta recien paras qallarinqa. Rumi k’amparqani, tumpallata qhusqurimun, cabrilla qhawani, opapacha mana allinchu lluqsin, qhipata para kanqa, kunan tarpuykunankupaq mana kasanchu. Kay iskay wata jina tiempo cambiachkan. carnavalespiraq paras kanqa tarpuypaq.
Chuqlli, chilikchi sach’as mana t’ikarinchu, chaysitu mana allinchu, para paranqa qhipata. Sara phina tumpitalla, phichqa, chunka bolsita jinalla, mikhusun puquyta, mana vendenapaq kanqachu. Nuqanchik kawsakunchik yakuwan, jallp’awan. Papa waych’a chawpita tarpuni, q’illu sara, yuraq sara, aycha sarita. Maní septiembrepi tarpuni. Pisillataña llank’ani, kuraq runaña kani. Wawas llank’achkanku. Wawas mana tiempo qhawayta yachankuchu”.
“Tarku qhipata t’ikan, para qhipakama kanqa”
Doroteo Vallejos Montaño, 65 años (Trancapampa-Mizque): “Agosto killapi 1 de agosto phuyu mana karqachu, noviembre killapi mana paranqachu, 2 de agosto tumpita phuyumurqa, navidadpaq paranqaña uchikata, chillchinqa, 3 de agosto phuyu karqa, enero killapi para kanqa, 4 de agosto aswan phuyu karqa, febrero, marzo pisinqaña para, killa abril manaña para kanqachu, phuyu mana karqapunichu. Hasta 6 de agosto qhawani, chayri junt’akunpuni qhawasqayqa. Tarku qhipata t’ikan, para qhipakama kanqa. Atuqta uyarirqani, agosto killapi qhipallata waqallantaq, mana tukuychanchu chutullata waqan, sarasta saqirpanqapunicha paras nichkani, mana qhipakamachu paranqa, mana completanchu.
Kunan wata tarpusaq papa runa, papa kapiro, laqmu, yuraq sara, q’illu sara, trigo mana churasaqchu competencia achkha, 130 pesada, mana convienenchu. Q’aya paranapaqqa qhawakullantaq, misiq ñawin yachallantaq, ch’isiman, q’aya parananpaq ñawinqa yanayanpacha, chhillchinapaq imaqa tumpalla yanan wiñan, mana junt’anchu”.
Kay jina runa masiq parlaynin, aswanta yachayta munaspa, ñawiriychik periódico "Conosur Ñawpaqman" Nº 173, Noviembre-Diciembre 2019 watamanta.
CENDA